GIÁ TRỊ TOÀN CẦU CỦA QUẦN THỂ DI SẢN YÊN TỬ - VĨNH NGHIÊM - CÔN SƠN, KIẾP BẠC: SỰ KẾT TINH CỦA THIỀN PHÁI TRÚC LÂM VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Vào tháng 7 năm 2025, tại kỳ họp của Ủy ban Di sản Thế giới, Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc đã chính thức được UNESCO ghi danh là Di sản Văn hóa và Thiên nhiên Thế giới. Đây không chỉ là một sự vinh danh đơn thuần, mà còn là sự công nhận mang tính toàn cầu đối với một hệ giá trị tư tưởng, triết học và tôn giáo độc đáo, khai sinh và phát triển trên chính mảnh đất Đại Việt. Sự kiện này khẳng định vị thế của một di sản văn hóa mang tầm vóc nhân loại, nơi tư tưởng của Thiền phái Trúc Lâm được vật chất hóa thành một cảnh quan văn hóa-lịch sử hùng vĩ. Giá trị nổi bật toàn cầu (Outstanding Universal Value - OUV) của quần thể này không nằm ở từng di tích riêng lẻ, mà nằm ở sự liên kết hữu cơ, ở tính hệ thống của một "Kinh đô Phật giáo" hòa quyện làm một với trung tâm quân sự, chính trị. Bài viết này tập trung phân tích các giá trị cốt lõi làm nên tầm vóc toàn cầu của Quần thể di sản Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc, chứng minh đây là nơi kết tinh sâu sắc của tư tưởng Phật hoàng Trần Nhân Tông và bản sắc dân tộc Việt Nam.

Bối cảnh lịch sử và sự ra đời độc đáo của Thiền phái Trúc Lâm

Để lý giải giá trị của quần thể di sản này, trước hết cần phải kiến giải bối cảnh lịch sử đặc biệt của Đại Việt thế kỷ XIII. Dân tộc Việt Nam vừa trải qua ba cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên-Mông (1258, 1285, 1288) với những chiến thắng vang dội. Hào khí Đông A không chỉ là sức mạnh quân sự, mà còn là sự thăng hoa của ý chí độc lập, tự cường và sự đoàn kết toàn dân. Trong bối cảnh đó, sự kiện Vua Trần Nhân Tông, một vị hoàng đế anh minh, người đã hai lần lãnh đạo nhân dân chiến thắng ngoại xâm, quyết định từ bỏ ngai vàng, xuất gia tu hành và sáng lập ra Thiền phái Trúc Lâm tại núi Yên Tử, là một sự kiện lịch sử-văn hóa vô tiền khoáng hậu.

Sự ra đời của Trúc Lâm không phải là một hành động "yếm thế" hay trốn tránh thực tại, mà là một sự "nhập thế" ở tầm mức cao hơn. Phật hoàng Trần Nhân Tông không chỉ là một thiền sư, ông là một nhà tư tưởng lớn, một nhà văn hóa kiệt xuất. Ông đã thống nhất các thiền phái tồn tại trước đó (Tỳ Ni Đa Lưu Chi, Vô Ngôn Thông, Thảo Đường) thành một phái Thiền duy nhất của người Việt, mang đậm tư tưởng Việt. Đây là một phái Phật giáo của sự độc lập, tự chủ, thoát ly khỏi ảnh hưởng của các trung tâm Phật giáo nước ngoài. Thiền phái Trúc Lâm, do đó, không chỉ là một tổ chức tôn giáo, mà còn là một trụ cột tư tưởng của quốc gia Đại Việt thời hậu chiến, góp phần củng cố khối đại đoàn kết dân tộc và xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc.

Phân tích các tiêu chí cấu thành Giá trị nổi bật toàn cầu (OUV)

Giá trị nổi bật toàn cầu của Quần thể di sản Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc được minh chứng rõ nét qua sự hội tụ của nhiều tiêu chí, đặc biệt là các tiêu chí (iii), (v) và (vi) của UNESCO. Các giá trị này không thể tách rời mà đan cài, tương hỗ, tạo nên một chỉnh thể di sản độc nhất.

Tư tưởng "Cư trần lạc đạo" – Biểu đạt triết lý Phật giáo nhập thế của Trúc Lâm

Tiêu chí (vi) liên quan đến các sự kiện, truyền thống sống, tư tưởng, tín ngưỡng, tác phẩm nghệ thuật và văn học có ý nghĩa nổi bật toàn cầu. Quần thể di sản này chính là bằng chứng vật thể đặc sắc nhất cho tư tưởng của Thiền phái Trúc Lâm, mà cốt lõi là triết lý "Cư trần lạc đạo" (Sống giữa cõi trần mà vui với Đạo) và "Hòa quang đồng trần" (Hòa ánh sáng của mình với cái trần tục). Đây là một tư tưởng triết học mang tính nhân văn sâu sắc, xóa nhòa ranh giới giữa Đạo và Đời, giữa tu hành và trách nhiệm công dân. Phật hoàng Trần Nhân Tông chủ trương tu tại tâm, tu ngay giữa cuộc đời, lấy việc phụng sự chúng sinh, bảo vệ quốc gia làm con đường giác ngộ.

Quần thể Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc là không gian thực hành tư tưởng đó. Yên Tử là chốn tổ, là "kinh đô" tâm linh nơi Phật hoàng tu tập và giảng pháp. Vĩnh Nghiêm là trung tâm đào tạo, in ấn và lưu trữ kinh sách (nơi lưu giữ Mộc bản kinh Thiền Tông bản hạnh nổi tiếng), đóng vai trò truyền bá tư tưởng. Côn Sơn và Kiếp Bạc lại là không gian mở rộng của tư tưởng ấy. Chính triết lý nhập thế này đã tạo ra một lớp tăng sĩ-trí thức-chiến binh, sẵn sàng "cởi áo cà sa, khoác chiến bào" khi đất nước lâm nguy. Đây là một đóng góp tư tưởng đặc biệt của Việt Nam cho kho tàng triết học và tôn giáo nhân loại, một mô hình Phật giáo yêu nước và phụng sự xã hội độc đáo.

Sự giao thoa độc nhất giữa quyền lực tâm linh và quyền lực thế tục

Một trong những giá trị cốt lõi, minh chứng cho tiêu chí (iii) – là bằng chứng độc đáo về một truyền thống văn hóa hoặc một nền văn minh đã biến mất hoặc còn sống, chính là sự liên kết không thể tách rời giữa Yên Tử (tâm linh) và Kiếp Bạc (thế tục). Nếu Yên Tử là trung tâm của Thiền phái Trúc Lâm do Vua-Phật Trần Nhân Tông sáng lập, thì Kiếp Bạc là phủ đệ, là căn cứ quân sự của Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn, vị tổng chỉ huy quân đội, linh hồn của các cuộc kháng chiến chống Nguyên-Mông.

Trên thế giới, việc các di sản tôn giáo và quân sự tồn tại gần nhau không hiếm, nhưng việc chúng được kết nối thành một hệ thống tư tưởng, cùng phản ánh ý chí của một vương triều, cùng phục vụ một mục tiêu tối thượng là độc lập dân tộc và sự hưng thịnh của quốc gia, thì gần như là duy nhất. Quần thể này chứng minh cho một nền văn minh Đại Việt, nơi Phật giáo không đối lập mà song hành, hỗ trợ cho quyền lực chính trị và quân sự. Vua Trần Nhân Tông và Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn (người được nhân dân tôn Thánh) là hai biểu tượng song hành cho sức mạnh tinh thần và sức mạnh vật chất của dân tộc. Sự liên kết này biến quần thể di sản thành một minh chứng sống động cho học thuyết "quốc gia-tôn giáo" đặc thù của nhà Trần.

Một cảnh quan văn hóa hành hương sống động và liên tục

Theo tiêu chí (v), di sản này là một ví dụ nổi bật về một kiểu định cư truyền thống của con người, hoặc sự tương tác giữa con người và môi trường, đặc biệt khi nó đã trở nên dễ bị tổn thương dưới tác động của những thay đổi không thể đảo ngược. Quần thể Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc không chỉ là tập hợp các công trình kiến trúc (chùa, tháp, am, đền), mà còn là một cảnh quan văn hóa được kiến tạo bởi đức tin. Con đường hành hương lên đỉnh non thiêng Yên Tử, xuyên qua rừng già, vượt thác ghềnh, chính là con đường tu tập, giác ngộ mà Phật hoàng đã khai mở.

Con người đã không chinh phục hay phá vỡ thiên nhiên, mà đã nương vào thiên nhiên, đưa các công trình kiến trúc hòa quyện một cách khiêm nhường vào núi rừng hùng vĩ, tạo nên một sự cân bằng tuyệt đối giữa "thiên" và "nhân". Hơn 700 năm qua, dòng người hành hương về Yên Tử, về Côn Sơn - Kiếp Bạc chưa bao giờ gián đoạn. Nó đã trở thành một "truyền thống sống", một phong tục truyền thống được tái tạo hàng năm, minh chứng cho sức sống mãnh liệt của tư tưởng Trúc Lâm trong tâm thức người Việt. Cảnh quan này chính là sự tương tác vĩ đại giữa con người và môi trường tự nhiên, được dẫn dắt bởi một hệ tư tưởng triết học sâu sắc.

Ý nghĩa đương đại và định hướng bảo tồn

Việc Quần thể di sản Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc được công nhận là di sản thế giới không chỉ là sự vinh danh quá khứ, mà còn đặt ra những trách nhiệm lớn lao trong hiện tại và tương lai. Đây là một di sản văn hóa phức hợp, bao gồm cả yếu tố vật thể (kiến trúc, cảnh quan) và phi vật thể (tư tưởng Trúc Lâm, lễ hội, nghi lễ hành hương). Công tác bảo tồn, do đó, không thể chỉ tập trung vào việc trùng tu các công trình, mà phải bảo tồn được "linh hồn" của di sản – đó chính là không gian tu tập, không gian hành hương và các giá trị tư tưởng nguyên bản.

Thách thức lớn nhất là cân bằng giữa bảo tồn và phát triển du lịch, đặc biệt là du lịch tâm linh. Việc khai thác cần phải tôn trọng tính thiêng, tính nguyên bản của di sản, tránh sự thương mại hóa hay "sân khấu hóa" quá đà. Hơn nữa, đây là cơ hội để giới nghiên cứu học thuật trong nước và quốc tế tiếp tục đi sâu giải mã các giá trị triết học, văn học, nghệ thuật mà Thiền phái Trúc Lâm đã để lại, đặc biệt là tư tưởng về sự hòa hợp, về trách nhiệm xã hội và về một nền hòa bình bền vững.

Quần thể di sản Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc là một báu vật của văn hóa Việt Nam và của cả nhân loại. Giá trị nổi bật toàn cầu của di sản này được khẳng định bởi tính độc nhất vô nhị của Thiền phái Trúc Lâm – một phái Phật giáo nhập thế, yêu nước, do một vị Vua-Phật sáng lập. Nó cũng được thể hiện qua sự liên kết chặt chẽ, mang tính biểu tượng cao độ giữa trung tâm tâm linh (Yên Tử), trung tâm tư tưởng (Vĩnh Nghiêm) và trung tâm quân sự-chính trị (Kiếp Bạc, Côn Sơn). Di sản này là một minh chứng hùng hồn cho một giai đoạn lịch sử huy hoàng, nơi tinh thần dân tộc và tư tưởng tôn giáo hòa quyện làm một để tạo nên sức mạnh tổng hợp cho quốc gia. Việc vinh danh di sản này cũng chính là vinh danh minh triết và bản sắc dân tộc Việt Nam, một tư tưởng vẫn còn nguyên giá trị soi đường cho công cuộc xây dựng và phát triển đất nước trong bối cảnh đương đại. Các nghiên cứu sâu hơn về sự lan tỏa của tư tưởng Trúc Lâm ra khỏi biên giới Đại Việt sẽ là một định hướng quan trọng trong tương lai.