LUẬT DI SẢN VĂN HÓA (SỬA ĐỔI) 2025: PHÂN TÍCH NHỮNG ĐỘT PHÁ PHÁP LÝ TRONG CÔNG TÁC "XÃ HỘI HÓA" BẢO TỒN VÀ CƠ CHẾ HỒI HƯƠNG CỔ VẬT

Sau một thời gian dài nghiên cứu, lấy ý kiến và điều chỉnh, Quốc hội đã chính thức thông qua Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) 2025. Đây được xem là một bước tiến pháp lý mang tính chiến lược, đáp ứng những yêu cầu cấp bách của thực tiễn bảo tồn di sản văn hóa trong bối cảnh mới. Luật Di sản văn hóa năm 2001 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) đã hoàn thành sứ mệnh lịch sử của mình, song đã bộc lộ nhiều bất cập trước áp lực của cơ chế thị trường, quá trình đô thị hóa và nạn "chảy máu cổ vật" ngày càng tinh vi. Trong bối cảnh đó, Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) 2025 ra đời không chỉ để "vá" những lỗ hổng, mà còn kiến tạo một hành lang pháp lý mới, mang tính đột phá, nhằm giải phóng nguồn lực xã hội và tăng cường hiệu lực quản lý nhà nước. Bài viết này sẽ tập trung phân tích hai trong số những điểm mới quan trọng nhất của bộ luật: một là, cơ chế "xã hội hóa" công tác bảo tồn; hai là, các quy định pháp lý cụ thể hóa cơ chế hồi hương cổ vật.

Bối cảnh thực tiễn và tính cấp thiết của việc đổi mới thể chế bảo tồn

Thực tiễn công tác bảo tồn di sản văn hóa tại Việt Nam trong hai thập niên qua đã đạt được nhiều thành tựu, nhưng cũng đối mặt với vô số thách thức. Nguồn ngân sách nhà nước, dù đã được ưu tiên, vẫn luôn mỏng và dàn trải, không thể đáp ứng nhu cầu trùng tu, tôn tạo hàng vạn di tích đang xuống cấp. Trong khi đó, nguồn lực tiềm tàng trong xã hội, bao gồm các doanh nghiệp, các nhà sưu tập tư nhân và chính cộng đồng dân cư – những "chủ thể văn hóa" – lại chưa có một cơ chế rõ ràng để tham gia một cách chính danh và hiệu quả. Sự lúng túng trong mô hình quản lý, đặc biệt là cơ chế hợp tác công-tư (PPP), đã dẫn đến tình trạng hoặc là "nhà nước ôm" không xuể, hoặc là "thương mại hóa" di sản một cách thái quá, làm biến dạng giá trị cốt lõi.

Song song với đó, vấn nạn "chảy máu cổ vật" diễn ra trong nhiều thế kỷ đã để lại một khoảng trống lớn trong di sản vật thể của quốc gia. Hàng triệu cổ vật của Việt Nam đang lưu lạc tại các bảo tàng, các bộ sưu tập tư nhân trên khắp thế giới. Trong khi đó, nỗ lực hồi hương cổ vật trước đây chủ yếu mang tính đơn lẻ, dựa nhiều vào nỗ lực ngoại giao văn hóa hoặc sự tự nguyện của các tổ chức, cá nhân, mà thiếu hẳn một cơ chế pháp lý đồng bộ, một quỹ tài chính chuyên biệt và một cơ quan đầu mối đủ thẩm quyền để theo đuổi các vụ việc phức tạp trên trường quốc tế. Chính những bất cập này đòi hỏi Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) 2025 phải tạo ra những đột phá thực sự về thể chế.

Đột phá về "xã hội hóa" – Tháo gỡ điểm nghẽn và định danh vai trò của tư nhân và cộng đồng

Một trong những thành công lớn nhất của Luật sửa đổi lần này là đã chính thức luật hóa và làm rõ nội hàm của khái niệm "xã hội hóa" trong bảo tồn di sản, vượt qua quan niệm cũ coi đây chỉ là việc huy động đóng góp tài chính.

Cơ chế hợp tác công-tư (PPP) và chính sách ưu đãi đầu tư

Nếu luật cũ còn dè dặt, thì Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) 2025 đã xây dựng hẳn một chương mục riêng về việc khuyến khích, ưu đãi và quản lý đầu tư tư nhân vào di sản. Luật đã định hình rõ các mô hình hợp tác công-tư trong việc tu bổ, tôn tạo và đặc biệt là vận hành, phát huy giá trị di tích. Thay vì nhà nước làm chủ đầu tư mọi dự án, luật mới cho phép các doanh nghiệp tham gia đầu tư theo các hình thức cụ thể, được hưởng các ưu đãi về thuế, tiền thuê đất, và được phép khai thác các dịch vụ liên quan (trong phạm vi không làm ảnh hưởng đến yếu tố gốc của di sản). Đây là một tư duy "mở", chấp nhận việc "vốn hóa văn hóa" một cách có kiểm soát, biến di sản từ gánh nặng ngân sách thành một nguồn tài nguyên cho phát triển bền vững. Cơ chế này được kỳ vọng sẽ tạo ra những mô hình bảo tồn-phát triển thành công như cách Hội An hay một số khu di tích tư nhân đã làm, nhưng trên một nền tảng pháp lý vững chắc hơn.

Nâng cao vị thế pháp lý của nhà sưu tập tư nhân và cộng đồng

Luật sửa đổi đã có một bước tiến dài khi nhìn nhận các nhà sưu tập tư nhân và các bảo tàng ngoài công lập như những "đồng minh", những đối tác quan trọng của nhà nước trong việc gìn giữ di sản. Các quy định về đăng ký, thẩm định, sở hữu và quyền trưng bày cổ vật đã được nới lỏng và minh bạch hóa. Quan trọng hơn, luật tạo điều kiện cho các bộ sưu tập tư nhân được tiếp cận các nguồn lực hỗ trợ từ nhà nước (như đào tạo nghiệp vụ, kết nối chuyên gia) và được tham gia chính thức vào các hoạt động trưng bày, giáo dục di sản. Song song đó, vai trò của cộng đồng địa phương, những người sống trong vùng di sản, được đặc biệt nhấn mạnh. Luật quy định rõ cơ chế "chia sẻ lợi ích" từ việc phát huy giá trị di sản, đảm bảo rằng cộng đồng phải là người được hưởng lợi đầu tiên, từ đó nâng cao ý thức và trách nhiệm bảo vệ di sản của chính họ.

Cơ chế hồi hương cổ vật – Khẳng định chủ quyền văn hóa từ hành lang pháp lý

Điểm đột phá thứ hai, vốn được giới nghiên cứu và dư luận đặc biệt mong chờ, chính là các quy định về hồi hương cổ vật. Lần đầu tiên, văn hóa Việt Nam có một công cụ pháp lý đủ mạnh để thực thi Công ước UNESCO 1970 mà Việt Nam đã phê chuẩn.

Thiết lập cơ quan chuyên trách và quy trình pháp lý

Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) 2025 đã giải quyết được sự chồng chéo, phân tán trong quản lý trước đây bằng việc quy định rõ cơ quan đầu mối quốc gia trong việc xác minh, đàm phán và tiếp nhận cổ vật hồi hương. Luật này cung cấp một bộ quy trình chuẩn hóa, từ việc tiếp nhận thông tin về cổ vật bị buôn bán trái phép, tiến hành các thủ tục giám định khoa học và pháp lý để chứng minh nguồn gốc, cho đến việc ủy quyền cho các cơ quan đại diện ngoại giao hoặc các chuyên gia tiến hành đàm phán, đấu giá hoặc khởi kiện pháp lý. Việc này đưa công cuộc hồi hương cổ vật từ trạng thái bị động, đơn lẻ sang chủ động và có hệ thống.

Cơ chế tài chính linh hoạt cho công tác hồi hương

Một "điểm nghẽn" lớn trong việc đưa cổ vật về nước là chi phí. Nhiều cổ vật quý của Việt Nam xuất hiện trên các sàn đấu giá quốc tế với mức giá rất cao, vượt quá khả năng của ngân sách nhà nước. Luật sửa đổi 2025 đã giải bài toán này bằng cách cho phép thành lập "Quỹ Hỗ trợ Bảo tồn và Phát huy Di sản Văn hóa", trong đó có một hạng mục chi đặc biệt cho việc hồi hương cổ vật. Đáng chú ý, luật mở rộng cơ chế "xã hội hóa" cho chính hoạt động này, cho phép và khuyến khích các doanh nghiệp, tổ chức và cá nhân trong và ngoài nước tài trợ, đóng góp tài chính hoặc trực tiếp tham gia đàm phán, mua lại cổ vật dưới sự bảo trợ và giám sát pháp lý của nhà nước. Thành công của việc hồi hương ấn vàng "Hoàng đế chi bảo" gần đây là một minh chứng thực tiễn, và giờ đây nó đã được thể chế hóa thành luật.

Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) 2025 là một văn bản pháp lý có tầm nhìn xa, thể hiện sự thay đổi căn bản trong tư duy quản lý di sản văn hóa. Bằng việc "cởi trói" các rào cản để thực sự "xã hội hóa" công tác bảo tồn, luật đã huy động được sức mạnh tổng hợp của toàn xã hội. Đồng thời, bằng việc thiết lập một cơ chế pháp lý và tài chính rõ ràng cho việc hồi hương cổ vật, luật đã cung cấp một công cụ sắc bén để bảo vệ và khẳng định chủ quyền văn hóa, từng bước thu hồi những báu vật của bản sắc dân tộc đã bị lưu lạc. Dù việc thực thi luật, đặc biệt là các nghị định hướng dẫn chi tiết, sẽ còn nhiều thách thức, nhưng bộ luật này chắc chắn sẽ mở ra một chương mới cho sự nghiệp bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa cốt lõi của Việt Nam trong kỷ nguyên toàn cầu hóa.